Τι είναι η υπόθεση της υγιεινής;

Η υπόθεση της υγιεινής πραγματεύεται τα πιθανά αίτια που οδηγούν στην αύξηση των χρόνιων μη λοιμωδών νοσημάτων στο Δυτικό κόσμο. Τις προηγούμενες δεκαετίες, παρατηρήθηκε μία σημαντική αύξηση της συχνότητας των αλλεργιών, όπως και άλλων χρόνιων φλεγμονωδών νοσημάτων, όπως των αυτοάνοσων.

“Σύμφωνα με την υπόθεση της υγιεινής μικροοργανισμοί μπορούν να επιδράσουν στη ανοσολογική μας κατάσταση”

Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως τα αλλεργικά νοσήματα υπήρχαν ανέκαθεν, στην ίδια συχνότητα με σήμερα, απλά δεν μπορούσαμε να τα διαγνώσουμε. Ή, από την άλλη, πως γονιδιακές τροποποιήσεις και η κληρονομικότητα είναι τα πραγματικά αίτια. Στην πράξη, όμως, η αύξηση των αλλεργιών είναι τόσο μεγάλη, που γονιδιακές μεταβολές ή λανθασμένη διάγνωση δεν μπορούν από μόνες τους να την δικαιολογήσουν.

“Η επιλογή του όρου “υγιεινής” δεν θα πρέπει να συγχέεται με την προσωπική υγιεινή ή την υγιεινή του σπιτιού.”

Αρκετές παρατηρήσεις υποστηρίζουν την υπόθεση της υγιεινής, όπως:

• μελέτες δείχνουν πως παιδιά που γέννιουνται και μεγαλώνουν σε φάρμες έχουν μικρότερη πιθανότητα να εκδηλώσουν άσθμα
• η καθυστερημένη έκθεση σε κοινές ιώσεις αυξάνει την πιθανότητα για ευαισθητοποιήσεις σε αλλεργιογόνα
• παιδιά με μειωμένη ποικιλομορφία του γαστρεντερικού μικροβιώματος εμφανίζουν συχνότερα ατοπική δερματίτιδα και τροφική αλλεργία.

Η αρχή και η εξέλιξη της θεωρίας της υγιεινής

Η αρχική υπόθεση της υγιεινής αναπτύχθηκε το 1989, ως μια πιθανή εξήγηση για την προοδευτική αύξηση των αλλεργικών νοσημάτων. Ο D. Strachan, παρατήρησε πως παιδιά με μεγαλύτερα αδέρφια ή/και συχνές λοιμώξεις στην πρώτη παιδική ηλικία εμφάνιζαν σπανιότερα αλλεργικά νοσήματα του αναπνευστικού.

Με βάση την παρατήρηση αυτή υπέθεσε πως η αυξημένη έκθεση σε λοιμώξεις στην πρώιμη παιδική ηλικία, “εκπαίδευσε” το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών και τα προστάτευσε από το να εκδηλώσουν αλλεργίες.

“Πλέον η υπόθεση της υγιεινής περιλαμβάνει εξελικτικές, ανοσολογικές και μικροβιολογικές παραμέτρους” 

Από τη διατύπωση της, μέχρι σήμερα, η θεωρία της υγιεινής έχει αναθεωρηθεί αρκετές φορές, ακολουθώντας τα επιστημονικά δεδομένα. Πολλές επιδημιολογικές παρατηρήσεις έχουν συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση μεταξύ μικροοργανισμών και ανθρώπου.

• Η υπόθεση των παλιών φίλων: μικρόβια που συνυπάρχουν με τον άνθρωπο για χιλιάδες χρόνια έχουν προστατευτική επίδραση στην ανάπτυξη του ανοσοποιητικού μας συστήματος
• Το μικροβίωμα και οι επιδράσεις του: μικρόβια τα οποία υπάρχουν φυσιολογικά στο σώμα μας, όπως στο δέρμα και το γαστρεντερικό σύστημα είναι σημαντικά για την ανοσολογική μας ισορροπία. Διαταραχές τους οδηγούν σε αλλεργικά και αυτοάνοσα νοσήματα, όπως μπορείτε να δείτε αναλυτικότερα στο άρθρο σχετικά με το μικροβίωμα.

Μικρόβια, ανοσοποιητικό σύστημα και αλλεργία

Το ανοσοποιητικό μας σύστημα απαντά στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος επιλέγοντας μεταξύ δύο βασικών οδών. Έτσι, μπορεί να αντιμετωπίσει τα μικρόβια ή άλλους βλαπτικούς παράγοντες, αλλά και να αδρανεί σε αβλαβείς ουσίες. 

Οι μικροβιακές επιδράσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα αδρά συνοψίζονται σε:

• ισορροπία μεταξύ Th1 και Th2 ανοσολογικών οδών

Τα Th1 (T-helper 1) κύτταρα είναι λεμφοκύτταρα που προστατεύουν τον άνθρωπο από ενδοκυττάρια παθογόνα (όπως ιοί, βακτήρια κα). Όταν διαταράσεται η ισορροπία υπέρ τους, αυξάνεται το ενδεχόμενο για αυτοάνοσα νοσήματα.

Τα Th2 (T-helper 2) κύτταρα είναι λεμφοκύτταρα που προστατεύουν τον άνθρωπο από παράσιτα (όπως οι έλμινθες). Σε περιπτώσεις με Th2 κυρίαρχη διαταραχή της ισορροπίας αυξάνεται η πιθανότητα για αλλεργικές αντιδράσεις.

“Η μειωμένη έκθεση σε λοιμώξεις κατά την πρώιμη ζωή οδηγεί σε αύξηση της Th2 απόκρισης, αυξάνοντας τον κίνδυνο αλλεργιών”

• ανάπτυξη των Τ-ρυθμιστικών (Tregs) κυττάρων

Τα ρυθμιστικά κύτταρα είναι μια ομάδα Τ-λεμφοκυττάρων με βασικό ρόλο στο να ελέγχουν και να περιορίζουν τις υπερβολικές ή ακατάλληλες ανοσολογικές απαντήσεις.

Όταν η λειτουργία ή ο αριθμός των T-reg είναι μειωμένα, αυξάνει το ενδεχόμενο για εμφάνιση αλλεργικών ή αυτοάνοσων νοσημάτων. Από την άλλη, ο μεγάλος αριθμός ή η δραστικότητα των Τ-ρυθμιστικών κυττάρων μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική καταστολή των ανοσολογικών αποκρίσεων, επιτρέποντας την ανάπτυξη κακοηθειών ή χρόνιων λοιμώξεων.

“Η έλλειψη μικροβιακών ερεθισμάτων περιορίζει τη φυσιολογική ανάπτυξη των ρυθμιστικών κυττάρων”

• επιγενετικές μεταβολές

Οι επιγενετικές μεταβολές είναι τροποποιήσεις της γονιδιακής έκφρασης. Είναι αναστρέψιμες και δεν μεταβάλλουν τη βασική αλληλουχία του DNA, αλλά επηρρεάζουν το πως εκφράζονται τα γονίδια.

Η έκθεση σε μικρόβια κατά την πρώιμη παιδική ηλικία συμβάλλει στη τροποποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος μέσω τέτοιων επιγενετικών μεταβολών. Σύμφωνα με την υπόθεση της υγιεινής, οι μεταβολές αυτές καθορίζουν την πιθανότητα για αλλεργίες, άσθμα και αυτοάνοσες παθήσεις.

Σύγχρονος τρόπος ζωής και αλλεργίες

Ο τρόπος ζωής του ανθρώπου έχει αλλάξει δραστικά τις τελευταίες δεκαετίες. Πλέον οι άνθρωποι ζουν συνήθως σε πόλεις, με περιορισμένη επαφή με τη φύση, τρώγοντας επεξεργασμένα τρόφιμα και αλόγιστα χρησιμοποιούν αντιβιοτικά. Οι αλλαγές αυτές συμβάλλουν στον περιορισμό της επαφής με μικροοργανισμούς αλλά και την ποικιλότητα του ανθρώπινου μικροβιώματος.

“Ο Δυτικός τρόπος ζωής προάγει την εμφάνιση αλλεργικών νοσημάτων”

Μερικά από τα χαρακτηριστικά του τρόπου ζωής μας, τα οποία αυξάνουν την πιθανότητα για αλλεργίες είναι τα:

• περιορισμένη έκθεση σε μικρόβια που δεν είναι παθογόνα, με τη ζωή στις πόλεις, τη σχολαστική απομάκρυνση των μικροοργανισμών αλλά και την ελάττωση της επαφής με το φυσικό περιβάλλον 
• δίαιτα χαμηλή σε φυτικές ίνες και με συχνή κατανάλωση ζάχαρης και επεξεργασμένων τροφίμων, ελαττώνοντας την ποικιλομορφία του μικροβιώματος 
• συχνή χρήση αντιβιοτικών ή οποία έχει επίπτωση στο μικροβίωμα
• τοκετός με καισαρική τομή, όπου το νεογνό στερείται της έκθεσης στο μητρικό μικροβίωμα του κόλπου, με συνέπεια τροποποιημένο μικροβιακό αποικισμό του γαστρεντερικού του
• περιορισμός του θηλασμού, ο οποίος παρέχει πρεβιοτικές ουσίες αλλά και ευεργετικά βακτήρια για το μικροβίωμα του παιδιού 

Η υπόθεση της υγιεινής παρουσιάζει και αρκετούς περιορισμούς. Το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα διέπεται από πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις και με το μικροβιακό περιβάλλον που δεν καλύπτονται πλήρως. Παράλληλα, γενετικοί παράγοντες έχει αποδειχθεί πως έχουν σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση τόσο των αλλεργικών, όσο και των αυτοάνοσων νοσημάτων. 

Από την άλλη, αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στην κατανόηση των μεταβολών που έχει επιφέρει ο σύγχρονος τρόπος ζωής στην εμφάνιση και αύξηση των νοσημάτων αυτών. Περισσότερα δεδομένα σταδιακά θα φωτίζουν περισσότερο την πολύπλοκη σχέση μεταξύ μικροοργανισμών και του ανοσοποιητικού μας συστήματος.